سازمانهای مردم نهاد، خیریه یا سازمان عمومی غیردولتی یا سَمَن یا اِن‌جی‌اُ (به انگلیسی: Non-governmental Organization) و به اختصار: NGO در کلی‌ترین معنای خود، به سازمانی اشاره می‌کند که مستقیماً بخشی از ساختار دولت محسوب نمی‌شود اما نقش بسیار مهمی به‌عنوان واسطه بین فردْ فردِ مردم و قوای حاکم و حتی خود جامعه ایفا می‌کند. بسیاری از سازمانهای مردم نهاد، غیرانتفاعی و مستقل از دولت هستند و بودجه این سازمان‌ها از راه کمک‌های مردمی و در مواردی نیز با کمکِ سازمانهای دولتی، دولت یا ترکیبی از این روش‌ها و در قالب پروژه‌های مشترک تأمین می‌شود. اگرچه انجمن‌های داوطلبانه شهروندان در سراسر تاریخ وجود داشته‌اند، سازمانهای غیردولتی اغلب به همان منوال که امروزه، به ویژه در سطح بین‌الملل دیده می‌شوند، در دو قرن اخیر توسعه یافته‌اند. یکی از اولین سازمانهای این چنینی، صلیب سرخ جهانی است که در سال ۱۸۶۳ تأسیس شد. عبارت «سازمانهای غیردولتی» با تأسیس سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۵ که محتوای آن در ماده ۷۱ از فصل ۱۰ منشور سازمان ملل آمده‌است، به وجود آمد. اولین تعریفی که از سازمانهای غیردولتی بین‌المللی (INGO) ارائه شده‌است مربوط می‌شود به قطعنامه ۲۸۸ ۱۰ ECOSOC به تاریخ ۲۷ فوریه، ۱۹۵۰: که در آن اینچنین آمده‌است «هر گونه سازمان بین‌المللی که از طریق پیمان و معاهده بین‌المللی ایجاد نشده‌است». نقش اساسی سازمانهای غیردولتی و دیگر «گروه‌های اصلی» در توسعه پایدار در ماده ۲۷ دستور کار ۲۱ به رسمیت شناخته شده‌است، که منجر به توافقات جدید و بازبینی شده برای روابط شورایی بین سازمان ملل و سازمانهای مردم‌نهاد شد. فرایند جهانی‌سازی در قرن بیستم موجب اهمیت یافتن سازمانهای مردم نهاد شد. امکان حل خیلی از مشکلات داخلی یک کشور وجود نداشت. معاهدات بین‌المللی و سازمانهای بین‌المللی از قبیل سازمان تجارت جهانی بیش از حد بر منافع مؤسسات مالی بزرگ متمرکز بودند. در اقدامی برای متعادل کردن این روند، سازمانهای غیردولتی با تأکید بر مسائل بشردوستانه، کمک به توسعه و توسعه پایدار تأسیس شدند که نمونه بارز آن اجلاس اجتماعی جهان است که هر ساله در ماه ژانویه در داووس برگزار می‌شود و رقیب اجلاس اقتصادی جهان محسوب می‌شود. پنجمین اجلاس اجتماعی جهان در پورتو آلگر برزیل برگزار شد و نمایندگان بیش از ۱۰۰۰ سازمان غیردولتی در آن شرکت کردند.
مراحل تکامل و شکل‌گیری سازمانهای غیردولتی
سه مرحله یا دوران تکامل سازمانهای غیردولتی توسط کورتون سال ۱۹۹۰ در نوشته‌ای زیر عنوان «سه دوره شکل‌گیری فعالیت‌های داوطلبانه» شناسایی شده است.
مرحله اول:
نوع خاصی از سازمان مردم نهاد شکل می‌گیرد که بر امدادرسانی و رفاه متمرکز بود و مستقیماً به افراد ذی‌نفع خدمات امدادی ارائه می‌کرد. توزیع غذا، تأمین پناهگاه و ارائه خدماتبهداشتی نمونه‌هایی از خدمات این قبیل سازمانهای مردم‌نهاد بود. در واقع سازمان مردم‌نهاد در این مرحله نیازهای روز افراد را تشخیص می‌دادند و به برآورده ساختن آن‌ها می‌پرداختند.
مرحله دوم:
از تکامل، سازمانهای مردم نهاد از لحاظ وسعت و اندازه کوچکتر شده و به مجموعه‌های مستقل و خودکفای محلی تبدیل شدند. سازمانهای مردم نهاد در این مرحله از تکامل، امکانات جوامع محلی را گسترش دادند تا بتوانند با ‘اقدامات محلی مستقل’ نیازهای آن‌ها را برآورده سازند.
مرحله سوم:
کورتن از تکامل و شکل‌گیری سازمانهای مردم نهاد را ‘ توسعه نظام‌های پایدار’ می‌خواند. در این مرحله، سازمانهای مردم نهاد می‌کوشند تغییراتی را در سیاست‌ها و مؤسسات در سطح داخلی، ملی و بین‌المللی به وجود آورند؛ آن‌ها از نقش سابق خود که تأمین و ارائه خدمات عملیاتی بود، فاصله گرفته و نقش کاتالیزوری به عهده گرفتند. به‌تدریج این سازمان از «سازمان مردم‌نهاد امدادرسان» به «سازمان مردم‌نهاد توسعه و آبادانی» تغییر ماهیت داد.
اهداف سازمانهای مردم نهاد
سازمانهای مردم نهاد برای رسیدن به اهداف گوناگونی فعالیت می‌کنند و معمولاً در جهت پیشبرد اهداف سیاسی یا اجتماعی اعضا در حرکت هستند. تعداد این قبیل سازمان‌ها بسیار زیاد است و اهداف آن‌ها طیف وسیعی از موقعیت‌های سیاسی و فلسفی را در بر می‌گیرد. برای نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بهبود وضعیت محیط زیست و گردشگری در کشور،
- کمک‌های درمانی به بیماران خاص در حوزه سلامت
- تشویق گروه‌ها و مردم به رعایت حقوق بشر و حقوق جانوران در جامعه،
- بالا بردن سطح رفاه قشرهای محروم و آسیب‌پذیر اجتماع با مطرح ساختن یک برنامه مشترک و دسته جمعی و آگاهی‌رسانی به طبقات مختلف جامعه.
- حمایت از بیماران مبتلا به اعتیاد در حوزه آسیب‌های اجتماعی در کشور.
روش‌ها
روش‌ها و شیوه‌های مورد استفاده سازمانهای مردم نهاد با یکدیگر متفاوت است. به عنوان مثال، سازمان مردم نهادی مانند آکسفام در زمینه فقرزدایی فعالیت می‌کند و تسهیلات و مهارت‌های مورد نیاز افراد فقیر را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد تا بتوانند به غذا و آب آشامیدنی سالم دست یابند. سازمان عفو بین‌الملل نیز که بزرگترین سازمان حقوق بشر در جهان است، نمونه‌ای دیگر از یک سازمان مردم نهاد است. سازمان عفو بین‌الملل یک انجمن جهانی از مدافعان حقوق بشر را تشکیل داده و بیش از ۵/۱ میلیون عضو، حامی و مشترک در ۱۵۰ کشور در جهان دارد. انجمن بین‌المللی آزادی بیان که در سال ۱۹۹۲ تأسیس شد یکی از شبکه‌های جهانی متشکل از بیش از ۶۰ سازمان غیردولتی است که حق آزادی بیان را ترویج می‌دهند و به دفاع از آن می‌پردازند.
روابط عمومی
سازمانهای مردم نهاد برای رسیدن به اهداف مورد نظر خود نیاز به برقراری روابط سالم و پایاپای با دیگران دارند تا بتوانند صدای خود را به دیگران برسانند. مؤسسات و انجمن‌های خیریه از روابط عمومی پیچیده‌ای برای جمع‌آوری اعانه استفاده می‌کنند و در واقع آن‌ها شیوه‌های نفوذ و لابی‌گری معمول در دولت را به کار می‌بندند. گروه‌های بزرگ و محبوب نیز به اعتبار تأثیری که بر جامعه می‌گذارند و میزان نتایج سیاسی که می‌توانند حاصل کنند، از اهمیت سیاسی برخوردار هستند. در مواقع ضروری نیز سازمانهای مردم‌نهاد در صدد بسیج حمایت مردمی بر می‌آیند.
مدیریت پروژه
آگاهی رو به رشدی در خصوص اهمیت روش‌های مدیریتی در موفقیت پروژه‌های سازمانهای مردم نهاد در حال شکل‌گیری است. به‌طور کلی، سازمانهای مردم نهاد خصوصی یک جامعه بخصوص یا محیط زیست را در کانون توجه خود قرار می‌دهند. آن‌ها به موضوعات مختلفی از قبیل مذهب؛ کمک‌های فوری و اقدامات بشردوستانه می‌پردازند. این سازمان‌ها حمایت مردمی و کمک‌های داوطلبانه را جمع‌آوری می‌کنند؛ آن‌ها همچنین روابط قوی و مستحکمی با گروه‌های اجتماعی کشورهای در حال توسعه دارند و در مناطقی که امکان ارسال کمک‌های دولتی وجود ندارد، وارد عمل می‌شوند. سازمانهای مردم‌نهاد به عنوان بخشی از مجموعه روابط بین‌الملل پذیرفته شده‌اند. سازمانهای غیردولتی از یک سو بر سیاست‌گذاری‌های ملی و چندجانبه تأثیر می‌گذارند و از سوی دیگر به‌طور فزاینده‌ای مستقیماً در فعالیت‌های محلی حضور دارند.
کار داوطلبانه
همه مردمی که برای سازمانهای مردم‌نهاد کار می‌کنند داوطلب نیستند. معمولاً حقوقی که اعضای نیروهای حقوق‌بگیرِ سازمانهای مردم‌نهاد می‌گیرند کمتر از حقوقی است که در سازمانهای تجاری در بخش خصوصی پرداخت می‌شود. کارکنان سازمانهای غیردولتی بسیار زیاد به اهداف و اصول سازمان پایبند هستند. دلیل داوطلب شدن افراد متفاوت است و از کار داوطلبانه تا برخورداری از مزایای مستقلی از آن جمله می‌توان به دستیابی به مهارت و تجربیات دیگران اشاره کرد.
تأمین بودجه و جمع‌آوری کمک و اعانه
سازمانهای مردم‌نهاد بزرگ، بودجه‌های سالانه چند میلیون دلاری دارند. به عنوان مثال، بودجه انجمن بازنشستگان آمریکا در سال ۱۹۹۹ بالای ۵۴۰ میلیون دلار بود. تأمین چنین بودجه‌های کلانی مستلزم آن است که سازمانهای مردم‌نهاد، تلاش فراوانی در خصوص جمع‌آوری اعانه از خود نشان دهند. بخش اعظمی از بودجه سازمانهای مردم‌نهاد از محل حق عضویت در سازمان، فروش محصولات تجاری (کالا) و خدمات، کمک‌های مالی اعطا شده توسط مؤسسات بین‌المللی یا دولت‌ها و کمک‌های مردمی تأمین می‌شود. هدایای اتحادیه اروپا نیز می‌تواند تأمین‌کننده بودجه سازمانهای مردم‌نهاد باشد. اگرچه اصطلاح سازمانهای مردم نهاد تلویحاً بیانگر استقلال این سازمان‌ها از دولت است اما برخی از NGOها به‌منظور تأمین بودجه موردنظرشان وابستگی شدیدی به دولت خود دارند. یک چهارم از درآمد ۱۶۲ میلیون دلاری مؤسسه خیریه آکسفام در سال ۱۹۹۸ از محل کمک‌های دولت بریتانیا و اتحادیه اروپا تأمین شد. ورلد ویژن که سازمان امداد و توسعه مسیحیان آمریکا است، کالاهایی به ارزش ۵۵ میلیون دلار از دولت آمریکا به عنوان کمک دریافت کرد. ۴۶ درصد درآمد انجمن پزشکان بدون مرز که برنده جایزه نوبل نیز شده‌است، از محل منابع دولتی می‌باشد.
سازمانهای مردم نهاد در ایران
در ایران به آن سازمان مَردُم نَهاد (به اختصار: سَمَن) یا تشکل غیردولتی می‌گویند. سازمانهای مردم نهاد، اساساً با تأکید بر ۳ اصل داوطلبانه، غیرانتفاعی و غیرسیاسی تشکیل و تأسیس می‌شوند. بودجه سازمانهای مردم‌نهاد از راه‌های ذیل تأمین می‌گردد:
- کمک و هدایای مردمی
- وقف و حبس
- کمک‌های مالی از سازمانهای دولتی و غیردولتی
- کمک‌های مالی از سازمانهای بین‌المللی (با رعایت مقررات مربوطه)
- وجوه حاصل از فعالیت‌های سازمان و انجام پروژه در چارچوب اهداف و اساسنامه و آیین‌نامه سازمان
- حق عضویت در سازمان
بدیهی است هر مؤسسه یا بنیاد غیردولتی با توجه به نیاز اعضای خود، موضوع فعالیت مشخصی را پی می‌گیرد؛ موضوعاتی مانند: دین، آموزش، بهداشت، محیط زیست، اشتغال، فرهنگ، هنر، جوانان، کودکان، زنان، سالمندان یا موضوعات تخصصی و علمی.
دلایل شکل‌گیری سازمانهای مردم نهاد به عقیده بعضی از صاحب‌نظران، تشکل‌های مردم‌نهاد به چندین دلیل ممکن است شکل بگیرند که مهم‌ترین آن‌ها:
- اهداف انسان‌دوستانه
- احساس نیاز یا تجربه شخصی در برخورد با معضلات اجتماعی
- دستورها و سفارش‌های بزرگان در نیکوکاری و حرکت‌های انسان‌دوستانه
تعریف سازمانهای مردم نهاد در ایران
در «آئین‌نامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمانهای غیردولتی» (تصویب‌نامه شماره۲۷۸۶۲/ت۳۱۲۸۱هـ ۸/۵/۸۴ هیئت وزیران): «سازمان غیردولتی به تشکل‌هایی اطلاق می‌شود که توسط گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی غیردولتی به صورت داوطلبانه با رعایت مقررات مربوطه تأسیس شده و دارای اهداف غیرانتفاعی و غیرسیاسی می‌باشد. موضوع فعالیت سازمان مشتمل بریکی از موارد علمی، فرهنگی، اجتماعی، ورزشی، هنری، نیکوکاری و امورخیریه، بشردوستانه، امور زنان، آسیب دیدگان اجتماعی، حمایتی، بهداشت و درمان، توانبخشی، محیط زیست، عمران و آبادانی و نظایر آن، یا مجموعه‌ای ازآنها می‌باشد.»
سابقه تشکل‌های مردم‌نهاد در ایران
مساجد، تکایا، هیئت‌های مذهبی و قهوه‌خانه‌ها را نهادهای غیردولتی سنتی قدیمی می‌دانند و پس از آن صندوق‌های قرض الحسنه، خیریه‌ها، انجمن‌های اسلامی و حتی دوره‌های فارغ‌التحصیلی در دوران بعدتر و سپس اتحادیه‌ها، اصناف و نظام‌های صنفی و مهندسی و غیره، شکل‌های جدیدتر نهادهای مدنی هستند که البته رفته‌رفته بایستی از دست مدیران نیمه‌دولتی خارج شوند.
